پیش‌گفتار

استاد جلیل ضیاءپور ـ پدر نقاشی مدرن ایران ـ دریافتِ هنر اصیل ایرانی را بی‌آنکه ریشه‌های تاریخی و مردم‌شناختی این سرزمین شناخته شود، ممکن نمی‌دانست. او در کنار پیشگامی در نقاشی و نظریه‌پردازی هنر نو، بیش از نیم قرن از عمر خویش را به پژوهش‌های میدانی و تاریخی دربارهٔ پوشاک، زیور، نقوش و آداب مردمان ایران اختصاص داد؛ دستاوردهایی که امروز در شمار مراجع معتبر دانشگاهی و هنری جای دارد.

در این مجموعه، تاریخ پوشاک، زیور و نقوش ایرانی از دوران پیشاتاریخ تا روزگار معاصر با دقت علمی و ذوق هنرمندانه واکاوی شده است. هر مجلد حاصل سال‌ها سفر، مشاهده، یادداشت‌برداری، ثبت تصویری و گفت‌وگو با جوامع محلی است؛ از کوچ‌نشینان تا روستاییان و عشایر نواحی گوناگون ایران. ضیاءپور با این رویکرد، پیوستگی فرهنگ ایرانی را در گذر زمان آشکار ساخت و نشان داد که نقش‌ها، رنگ‌ها و تزیینات زندگی روزمره چگونه حامل معنا و حافظهٔ جمعی‌اند. در نگاه او، سنت نه تکرار گذشته، که زبانی زنده برای استواری هویت هنر معاصر بود.

این مجموعه ثمرهٔ پیوند روش‌مندی علمی با بینش زیبایی‌شناسانهٔ یک هنرمند است؛ حلقه‌ای میان هنر و انسان‌شناسی که همچنان چراغ راه پژوهش و آفرینش نسل‌های پسین می‌ماند.

با احترام

مهشا ضیاءپور، دختر استاد جلیل ضیاءپور

آبان ۱۴۰۴

---

فهرست آثار مکتوب

مرتب‌سازی: زمان انتشار — جدید ← قدیم

۱۳۵۷–۱۳۷۸ — فرهنگ‌نامهٔ واژه‌های زبان گیلکی (حدود ۶۰٬۰۰۰ مدخل تطبیقی)، ناتمام (منتشرنشده). یادداشت: فیش‌های تحقیق نزد مهشا ضیاءپور (دختر استاد جلیل ضیاءپور) محفوظ است؛ انتخاب گروهی از زبان‌شناسان، تکمیل و آماده‌سازی برای چاپ در برنامه است.

۱۳۷۷ — تاریخ مختصر هنر ایران و جهان، دو جلد، ۵۸۸ صفحه، انتشارات جهاد دانشگاهی هنر، تهران.

۱۳۵۶ — پنجاه سال هنر تجسمی ایران معاصر از زمان کمال‌الملک تا کنون، ۲۴۰۰ صفحه. یادداشت: نسخهٔ دیجیتال این اثر تا پایان سال ۱۴۰۴ در همین صفحه منتشر خواهد شد.

۱۳۵۶ — نمایشنامهٔ نخستین بشر «کیومرث»، برای تهیهٔ فیلمی از نوع تصاویر متحرک بر اساس مآخذ بندهش، تاریخ بلعمی و شاهنامهٔ فردوسی.

۱۳۵۵ — تحقیقی دربارهٔ حمل‌ونقل دریایی مرداب انزلی و وضع اقتصادی ساکنان حوزهٔ مرداب گیلان، به سفارش «شورای عالی فرهنگ و هنر»، ۲۰۰ صفحه.

۱۳۵۵ — ترجمهٔ انگلیسی به فارسیِ «تاریخ پوشاک مردم خاورمیانه و قرون‌وسطایی اروپا»، تألیف «آنتوساندر»، ۱۴۰ صفحه.

۱۳۵۳ — آشنایی با رنگ‌آمیزی در آثار هنری ایرانیان از کهن‌ترین زمان تا دورهٔ صفویه، انتشارات کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر، تهران، ۱۶۲ صفحه.

۱۳۵۳ — مادها و بنیان‌گذاری نخستین شاهنشاهی در غرب فلات ایران، انتشارات انجمن آثار ملی، تهران، ۵۵۸ صفحه.

۱۳۵۳ — نقوش زینتی در ایران‌زمین از کهن‌ترین زمان تا عصر مادی‌ها، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر، تهران، ۴۳۲ صفحه.

۱۳۵۳ — تحقیقی دربارهٔ رستم پهلوان (ایرانی–سکایی) و رزم‌ابزار مردم مناطق سیستان (منطقهٔ رستم)، ۱۸۰ صفحه.

۱۳۵۲ — تحقیقی دربارهٔ «البرز کوه» و «تیرگ البرز» در شاهنامه، ۱۹۵ صفحه.

۱۳۵۲ — تحقیقی دربارهٔ آریان‌های کهن ساکن مرکز آسیا و «اندیشه نخستین بشری آنها»، ۱۸۰ صفحه.

۱۳۵۲ — تحقیقی دربارهٔ پوشاک و رزم‌ابزار مردم کهن آریایی از زمان کیومرث تا جمشید جم، ۲۹۰ صفحه.

۱۳۵۰ — پوشاک اشو زرتشت و موبدان، ۲۵۵ صفحه.

۱۳۵۰ — پوشاک هخامنشی‌ها و مادی‌ها بر مبنای نقوش تخت جمشید، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر، تهران، ۲۳۴ صفحه.

۱۳۴۹ — پوشاک ایرانیان از چهارده قرن پیش از صدر اسلام تا اواخر دورهٔ قاجاریه، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر، تهران، ۴۳۱ صفحه.

۱۳۴۸ — زیورهای زنان ایران از دیرباز تا کنون، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر، تهران، ۵۳۸ صفحه.

۱۳۴۷ — پوشاک زنان ایران از کهن‌ترین زمان تا آغاز شاهنشاهی پهلوی، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر، تهران، ۲۲۲ صفحه.

۱۳۴۷ — پوشاک مردم کهن فلات ایران پیش از ورود آریاها تا دورهٔ مادی‌ها، ۳۶۱ صفحه.

۱۳۴۶ — پوشاک ایل‌ها، چادرنشینان و روستاییان ایران، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر، تهران، ۳۰۷ صفحه.

۱۳۴۵ — تحقیقی دربارهٔ اهمیت بافندگی پارچهٔ ایرانیان عهد ساسانی و تأثیر آن همچنان از صدر اسلام در میان اسلامیان و دیگران، ۲۱۰ صفحه.

۱۳۴۳ — پوشاک باستانی ایرانیان تا پایان دورهٔ ساسانیان، انتشارات ادارهٔ کل موزه‌ها و فرهنگ عامهٔ وزارت فرهنگ و هنر، تهران، ۳۵۶ صفحه.

۱۳۴۳ — هنر نقاشی و پیکرتراشی در ایران‌زمین از گذشتهٔ بسیار دور تا صدر اسلام، بخش یکم، چاپخانهٔ آرش.

۱۳۳۷ — تحقیقی دربارهٔ پوشاک «عبا» و «ارخالق» و «یل» و «کلچه»، به سفارش «دائرهالمعارف و دانشنامهٔ ایران و اسلام»، دانشگاه تهران، ۲۳ صفحه.

۱۳۳۵ — تحقیقی دربارهٔ آریان‌ها و چگونگی مهاجرت آنان به فلات ایران، ۲۱۵ صفحه.

۱۳۳۳ — تحقیقی دربارهٔ وضع عمومی، سکونت و آداب مردم قاسم‌آباد گیلان، ۲۸۰ صفحه.

۱۳۳۲ — تاریخ هنر عمومی شرق، خاورمیانه و اروپا (به اختصار)، ۴۳۳ صفحه.

۱۳۲۸ — نظریه‌ای دربارهٔ علل ضعف بیان شیوه‌های نقاشی و ارائهٔ چگونگی کار.